Thầy Trương Văn Hiến quả là người thầy, một bậc trung quân ái quốc. Mặc dù ông là người ở Hoan Châu nhưng cuộc đời ông lại gắn với Tây Sơn. Có thể nói Tây Sơn chính là quê hương thứ hai của ông.

Nói đến phong trào Tây Sơn, với chiến công lừng lẫy của vua Quang Trung, người  ta  không  thể  quên  nhắc  đến ông  Trương  Văn  Hiến-  người  thầy của ba anh em Tây Sơn.

Trương Văn Hiến người Nghệ An- ngày xưa là đất  Hoan  Châu,  đã  di  cư  vào  Nam  vì  ông  có  liên quan đến vụ Trương Văn Hạnh phản đối triều đình việc Trương Phúc Loan làm di chúc giả: lập Nguyễn Phúc Thuần- tức Võ Vương lên ngôi lúc mới 12 tuổi. Trương  Văn  Hạnh  bị  Trương  Phúc  Loan  kết  tội  tử hình, giết cả nhà. Trương Văn Hiến sợ vạ lây nên lánh  nạn  ở  đất  phương  Nam.  Trên  đường  đi,  ông vào một ngôi chùa nhỏ dưới chân đèo Hải Vân tạm trú, thì được vị thiền sư là Trí Viễn- người am thông về  thời  sự  và  dịch  học  khuyên  ông  nên  vào  Quy Nhơn Bình Định lập nghiệp. Đến Bình Định, ông tìm người kết thân. Ông gặp Phan Nghĩa- một phú gia- tính tình rộng rãi, phóng khoáng. Qua vài lần gặp gỡ, Phan Nghĩa được biết Trương Văn Hiến là người học rộng, kiến thức uyên bác, tài cao, nói năng lưu loát. Phan coi Trương Văn Hiến như khách quý.

Tượng Tây Sơn tam kiệt trong Bảo tàng Quang Trung

Phan Nghĩa chuyên buôn bán các mặt hàng tơ lụa, trầm hương, gốm sứ, gỗ quý. Lúc bấy giờ, loại hàng này ở An Thái phần lớn do Hoa kiều nắm cả, hơn  nữa  những  mặt  hàng  này  lại  được  ghi  bằng chữ  Hán.  Để  thẩm  định  giá  trị  hàng  hoá,  Phan Nghĩa nhớ đến Trương Văn Hiến và nhờ giúp. Dưới tay Phan Nghĩa còn có Đặng Quang - một võ sư và đàn em khá đông, nhờ thế mà những chuyến hàng được bảo vệ chu đáo chót lọt.

Đặng Quang thấy Trương được Phan trọng đãi, lại thấy tài ứng biến đối đáp của Trương Văn Hiến nên rất cảm phục. Trong một chuyến ăn hàng ở An Thái, trên đường về thuyền bị hỏng nên phải dừng lại sửa chữa. Nhiều người lên bờ mua sắm. Thuyền sửa chữa gần xong thì bọn cướp xuất hiện, chúng chia  làm  hai  cánh  tiến  đến  cướp  thuyền.  Đặng Quang vội gọi bạn bè và thủ hạ xuống thuyền, còn mình xông lên bờ cản bọn cướp.

Sức lực và võ nghệ của Quang không đủ ngăn chặn mà còn bị thương. Trong tình thế không thể làm ngơ, Trương Văn Hiến, chỉ với cây sào chống thuyền gạt phăng bọn lâu la xuống sông. Tên đầu đảng cướp nổi giận, lao lên thuyền. Sau vài đường roi, tên cướp biết rằng kẻ đang đấu với mình quả là lợi hại, liền giở thế võ hiểm để kết thúc, hi vọng giết  được  Trương  Văn  Hiến.  Không  ngờ  "thế  lại trùng  thế",  tên  cướp  phải  ngã  xuống  sông.  Bọn lâu  la  thấy  chủ  đã  bị  thương  nên  bảo  nhau  cứu và chạy thoát. Tên tuổi Trương Văn Hiến "nổi như cồn" được giới võ lâm biết đến và khâm phục.

Nhiều  người  đã đến  xin  thọ  giáo,  thầy  giáo Hiến  chỉ  thu  nhận  số  ít.  Trước  khi  thu  nhận  thầy luôn  đặt  ra  nhiều  câu  hỏi  để  kiểm  tra  kiến  thức và nhất là quan niệm về nhân sinh. Thầy có biệt tài xem tướng người, nhận biết được một phần về tương lai của học trò. Những người không đủ tiêu chuẩn thầy đều từ chối với nhiều lý do khéo léo.

Đến  học  với  ông,  học  trò  đều  được  dạy  dỗ đầy đủ cả văn lẫn võ. Ông cho rằng giữa thời buổi nhiễu nhương này, sức mạnh và trí tuệ phải song song, toàn vẹn.

Ba  anh  em  Tây  Sơn  lần  lượt  đến  thọ  giáo. Nguyễn Huệ là người được thầy chú ý nhất vì tướng mạo đặc biệt, tiếng nói vang to như chuông, mắt sáng đầy uy lực khiến đối phương khiếp đảm.

Khi Nguyễn Nhạc bắt đầu tụ nghĩa, thầy giáo Hiến  được  coi  như  quân  sư.  Ông  cố  vấn  cho  Tây Sơn trong việc gây thanh thế và uy tín, như chém rắn ở gò Cây Ké, chuyện ấn kiếm trời ban, chuyện ngựa thần, cả những chuyện mang tính tâm lý như gánh nước bằng bội (giỏ tre):

Tiếng đồn sứ giả của trời
Gánh nước bằng bội chẳng rơi giọt nào
                                                     (Ca dao)

Tất  cả  những  chuyện  trên  đều  do  thầy  giáo Hiến bày ra nhằm thu phục nhân tâm.

Tranh tường Lịch sử trong Bảo tàng Quang Trung

Khi thụ giáo xong, thầy Hiến còn dặn anh em Tây  Sơn:  "Tây  tụ  nghĩa,  bắc  lập  công".  Bắt  đầu cuộc khởi nghĩa là khổ nhục kế - Nguyễn Nhạc đã "tự giam mình trong cũi" tự làm tù binh để cướp thành Quy Nhơn. Ông còn đưa con trai là Trương Văn Đa vào phục vụ quân đội của Tây Sơn để bày tỏ  lòng  trung  thành.  Ngoài  ba  anh  em  Tây  Sơn, thầy giáo Hiến còn đào tạo được nhiều tướng lĩnh nổi tiếng như:

Võ  Văn  Dũng-  Đại  Đô  đốc-  một  chức  quan trong  "tứ  trụ"  của  triều  Cảnh  Thịnh;  Đặng  Văn Dũng - Đại Đô đốc- đã góp phần không nhỏ trong chiến trận Đống Đa - Ngọc Hồi lừng lẫy; Phan Văn Lân - Đô đốc văn võ song toàn– đã góp công trong chiến thắng quân Thanh ở Đống Đa- Ngọc Hồi. Ba tướng:  Dũng,  Long,  Lân  đều  là  người  Bình  Định. Ngoài  ra  còn  có:  Nguyễn  Văn  Danh,  Nguyễn  Văn Thuấn- là những vị tướng ở Quảng Ngãi được ghi tên trong "Tây Sơn tướng lĩnh", Huỳnh Văn Thuận không chỉ là tướng mà còn là nhà binh pháp, đã để lại  tác  phẩm  "Binh  pháp  Tây  Sơn".  Riêng  Trương Văn  Đa-  là  con  thầy  giáo  Hiến,  đã  cùng  Nguyễn Huệ,  Nguyễn  Lữ  lập  chiến  công  Rạch  Gầm,  Xoài Mút, đánh đuổi quân Xiêm ở phương Nam. Ông Đa sau này là thầy giáo của Thái tử Bảo.

Thầy  giáo  Trương  Văn  Hiến  đã  tận  tình  giúp đỡ Tây Sơn xây dựng nghiệp Đế. Ngoài nghĩa quân thần, và sui gia, còn có mối thâm tình thầy trò. Sau này, Nguyễn Nhạc là anh cả, là Hoàng đế, luôn  mang  trong  mình  tính  gia  trưởng  nên  thầy Hiến  xin  Nguyễn  Nhạc  về  an  nghỉ  tuổi  già.  Mấy năm  sau  mới  được  chấp  thuận,  ông  về  An  Thái được ít lâu thì mất.

Trương  Văn  Hiến  quả  là  người  thầy,  một  bậc trung  quân  ái  quốc,  mặc  dù  ông  là người  ở  Hoan Châu nhưng phần đời nhiều lo toan cho đất nước lại  gắn  với  Tây  Sơn.  Có  thể  nói  Tây  Sơn  chính  là quê hương thứ hai của ông.

Nguồn: Người Tây Sơn 2011